فصل دوم : عوامل درنگ ورزیدن
2 / 1 خرد
فصل دوم : عوامل درنگ ورزیدن2 / 1خردامام علی علیه السلام :درنگ ورزی ، اوج خردمندی است و شتاب زدگی ، اوج نابخردی .
امام صادق علیه السلام :درنگ ورزی ، نصف خرد است .
امام صادق علیه السلام در بیان سربازان خرد و سربازان نادانی :درنگ ورزی ، که ضدّ آن ، شتابکاری است .
امام کاظم علیه السلام در بیان سربازان خرد و سربازان نادانی :درنگ [و ضدّ آن] ، شتاب .
.
ص: 152
2 / 2الإِیمانُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :المُؤمِنُ وَقّافٌ (1) وَالمُنافِقُ وَثّابٌ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :المُؤمِنُ کَیِّسٌ فَطِنٌ حَذِرٌ وَقّافٌ ، ثَبتٌ (3) لا یَعجَلُ عالِمٌ وَرِ عٌ، وَالمُنافِقُ هُمَزَهٌ لُمَزَهٌ حُطَمَهٌ ، لا یَقِفُ عِندَ شُبهَهٍ ولا عِندَ مُحَرَّمٍ ؛ کَحاطِبِ اللَّیلِ لا یُبالی مِن أینَ کَسَبَ وفیما أنفَقَ . (4)
2 / 3عُلُوُّ الهِمَّهِالإمام علیّ علیه السلام :الحِلمُ وَالأَناهُ تَوأَمانِ یُنتِجُهُما عُلُوُّ الهِمَّهِ . (5)
.
1- .الوقّاف : الذی لا یستعجل فی الاُمور (النهایه : ج 5 ص 216 «وقف») .
2- .ربیع الأبرار : ج 1 ص 660 .
3- .فی المصدر : «مثبت» ، والتصویب من کنز العمّال .
4- .الفردوس : ج 4 ص 175 ح 6544 عن أنس ، کنز العمّال : ج 1 ص 162 ح 812 .
5- .نهج البلاغه : الحکمه 460 ، بحار الأنوار : ج 71 ص 428 ح 76 .
ص: 153
2 / 2 ایمان
2 / 3 بلندهمّتی
2 / 2ایمانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن ، اهل درنگ است و منافق ، بی پروا [و شتابکار] .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن ، زیرک و هوشیار و محتاط و اهل درنگ و ثابت قدم است و عجله نمی کند و دانا و پارساست ، و منافق ، بدگو و عیبجو و آتش افروز است و از هیچ شبهه و حرامی باز نمی ایستد و مانند هیمه چین در شب است و برایش مهم نیست از کجا به دست می آورد و در چه راهی خرج می کند .
2 / 3بلندی همّتامام علی علیه السلام :بردباری و درنگ کردن ، دو همزادند که از بلندهمّتی زاده می شوند .
.
ص: 154
الفَصلُ الثّالِثُ: آثار التّأنی3 / 1الإِصابَهُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن تَأَنّی أصابَ أو کادَ ، ومَن عَجِلَ أخطَأَ أو کادَ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا تَأَنَّیتَ أصَبتَ أو کِدتَ تُصیبُ ، وإذَا استَعجَلتَ أخطَأتَ أو کِدتَ تُخطِئُ . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :أصابَ مُتَأَنٍّ أو کادَ ، أخطَأَ مُستَعجِلٌ أو کادَ . (3)
عنه علیه السلام :مَقتَلُ الرَّجُلِ بَینَ لَحیَیهِ ، وَالرَّأیُ مَعَ الأَناهِ ، وبِئسَ الظَّهیرُ الرَّأیُ الفَطیرُ . (4)
عنه علیه السلام :الأَناهُ إصابَهٌ . (5)
.
1- .المعجم الکبیر : ج 17 ص 310 ح 858 ، مسند الشهاب : ج 1 ص 231 ح 262 و ص 232 ح 362 ، المعجم الأوسط : ج 3 ص 259 ح 3082 کلّها عن عقبه بن عامر ، کنز العمّال : ج 3 ص 99 ح 5678 .
2- .السنن الکبری : ج 10 ص 178 ح 20271 عن ابن عبّاس ، کنز العمّال : ج 3 ص 99 ح 5679 .
3- .غرر الحکم : ج 1 ص 341 ح 1290 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 71 ح 1789 و 1790 و ص 127 ح 2904 و 2905 .
4- .کشف الغمّه : ج 3 ص 139 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 81 ح 76 .
5- .غرر الحکم : ج 1 ص 42 ح 128 .
ص: 155
فصل سوم : آثار درنگ ورزیدن
3 / 1 رسیدن به حقیقت
فصل سوم : آثار درنگ ورزیدن3 / 1رسیدن به حقیقتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که با درنگْ عمل کند ، به حقیقت می رسد یا به آن نزدیک می شود و کسی که عجله کند ، به خطا می رود و یا به آن نزدیک می شود .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه درنگ ورزی ، به حقیقت می رسی یا به آن نزدیک می شوی ، و هر گاه شتاب ورزی ، خطا می کنی یا به آن نزدیک می گردی .
امام علی علیه السلام :درنگ کننده به حقیقت می رسد ، یا به آن نزدیک می شود . شتابکار خطا می کند ، یا به خطا نزدیک می شود .
امام علی علیه السلام :قتلگاه مرد ، میان دو چانه اوست (1) و رأی ، با درنگ کردن همراه است ، و بد پشتیبانی است رأی خام .
امام علی علیه السلام :درنگ کردن ، ضامن رسیدن به حقیقت است .
.
1- .یعنی : زبان سرخ ، سر سبز می دهد بر باد!
ص: 156
عنه علیه السلام :الرَّأیُ عِندی مَعَ الأَناهِ . (1)
عنه علیه السلام :عَلَیکَ بِالأَناهِ ؛ فَإِنَّ المُتَأَنِّیَ حَرِیٌّ بِالإِصابَهِ . (2)
عنه علیه السلام :المُتَأَنّی مُصیبٌ وإن هَلَکَ . (3)
عنه علیه السلام :لا إصابَهَ لِمَن لا أناهَ لَهُ . (4)
الإمام الجواد علیه السلام :اِتَّئِد تُصِب أو تَکَد . (5)
راجع : ص 142 ح 19 .
3 / 2الأَمنُ مِنَ الزَّلَلِالإمام علیّ علیه السلام :مَنِ اتَّأَدَ أمِنَ مِنَ الزَّلَلِ . (6)
عنه علیه السلام :التَّثَبُّتُ فِی القَولِ یُؤمِنُ العِثارَ وَالزَّلَلَ . (7)
عنه علیه السلام :التَّأَنّی فِی الفِعلِ یُؤمِنُ الخَطَلَ (8) . (9)
عنه علیه السلام :التَّرَوّی فِی القَولِ یُؤمِنُ الزَّلَلَ . (10)
.
1- .نهج البلاغه : الخطبه 43 .
2- .غرر الحکم : ج 4 ص 286 ح 6090 و ج 1 ص 200 ح 791 وفیه ذیله فقط ، عیون الحکم والمواعظ : ص 335 ح 5741 .
3- .غرر الحکم : ج 1 ص 322 ح 1229 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 29 ح 421 .
4- .غرر الحکم : ج 6 ص 402 ح 10783 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 539 ح 9987 .
5- .الدرّه الباهره : ص 40 ، نزهه الناظر : ص 210 ح 458 ، بحار الأنوار : ج 71 ص 340 ح 13 .
6- .غرر الحکم : ج 5 ص 216 ح 8051 .
7- .غرر الحکم : ج 1 ص 356 ح 1359 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 47 ح 1195 ولیس فیه «العثار» .
8- .خَطِلَ : أخطَأَ (المصباح المنیر : ص 174 «خطل») .
9- .غرر الحکم : ج 1 ص 346 ح 1310 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 47 ح 1194 .
10- .غرر الحکم : ج 1 ص 346 ح 1311 .
ص: 157
3 / 2 مصون ماندن از لغزش
امام علی علیه السلام :نظر من ، درنگ کردن است . (1)
امام علی علیه السلام :درنگ پیشه کن ؛ زیرا درنگ کننده ، سزاوار رسیدن به حقیقت است .
امام علی علیه السلام :آن که درنگ می کند ، [سرانجام] به حقیقت می رسد ، اگرچه بمیرد .
امام علی علیه السلام :کسی که اهل درنگ نباشد ، به حقیقت نمی رسد .
امام جواد علیه السلام :درنگ کن تا به حقیقت برسی ، یا به آن نزدیک شوی .
ر . ک : ص 143 ح 19 .
3 / 2مصون ماندن از لغزشامام علی علیه السلام :هر که درنگ ورزد ، از لغزش در امان می ماند .
امام علی علیه السلام :درنگ کردن در گفتار ، از خطا و لغزش مصون می دارد .
امام علی علیه السلام :درنگ کردن در کردار ، از خطا در امان می دارد .
امام علی علیه السلام :درنگ کردن در گفتار ، از لغزش مصون می دارد .
.
1- .. امام علیه السلام این جمله را در پاسخ یارانش ، پس از آن که جریر بن عبد اللّه بجلی را برای گرفتن بیعت ، نزد معاویه به شام فرستاد ، فرمود . گفتند : مصلحت ، در آن است که برای جنگ با مردم شام آماده شویم . ایشان فرمود : «به نظر من ، فعلاً باید درنگ کرد تا جریر برگردد» .
ص: 158
آدم علیه السلام لِوُلدِهِ :کُلُّ عَمَلٍ تُریدونَ أن تَعمَلوا فَقِفوا لَهُ ساعَهً ، فَإِنّی لَو وَقَفتُ لَم یَکُن أصابَنی ما أصابَنی . (1)
3 / 3السَّلامَهُالإمام علیّ علیه السلام :فِی الأَناهِ السَّلامَهُ . (2)
الإمام الصادق علیه السلام :مَعَ التَّثَبُّتِ تَکونُ السَّلامَهُ ، ومَعَ العَجَلَهِ تَکونُ النَّدامَهُ ، ومَنِ ابتَدَأَ بِعَمَلٍ فی غَیرِ وَقتِهِ کانَ بُلوغُهُ فی غَیرِ حینِهِ . (3)
3 / 4الاِستِظهارُالإمام علیّ علیه السلام :التَّأَنّی یوجِبُ الاِستِظهارَ (4) . (5)
عنه علیه السلام :فِی التَّأَنِّی استِظهارٌ . (6)
3 / 5الظَّفَرُالإمام علیّ علیه السلام :التَّأَنّی نِصفُ الظَّفَرِ ، کَما أنَّ الهَمَّ نِصفُ الهَرَمِ . (7)
.
1- .ربیع الأبرار : ج 1 ص 660 .
2- .غرر الحکم : ج 4 ص 411 ح 6526 .
3- .الخصال : ص 100 ح 52 عن أبان بن تغلب ، بحار الأنوار : ج 71 ص 338 ح 3 .
4- .الاستظهارُ : الاحتیاط والاستیثاق (لسان العرب : ج 4 ص 528 «ظهر») .
5- .غرر الحکم : ج 3 ص 118 ح 433 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 33 ح 602 .
6- .غرر الحکم : ج 4 ص 400 ح 6477 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 353 ح 5956 .
7- .نزهه الناظر : ص 76 ح 19 .
ص: 159
3 / 3 سالم ماندن
3 / 4 محکم کاری
3 / 5 پیروزی
آدم علیه السلام به فرزندانش :هر کاری که می خواهید بکنید ، ساعتی در آن درنگ کنید ؛ چرا که اگر من درنگ ورزیده بودم ، گرفتار آن بلایی که بر سرم آمد ، نمی شدم .
3 / 3سالم ماندنامام علی علیه السلام :درنگ ورزیدن ، موجب سلامت ماندن است .
امام صادق علیه السلام :درنگ ورزیدن ، سلامت در پی دارد و شتاب کردن ، پشیمانی ، و هر کس کاری را بی موقع آغاز کند ، بی موقع به آن می رسد .
3 / 4محکم کاریامام علی علیه السلام :درنگ ورزیدن ، موجب محکم کاری (1) می شود .
امام علی علیه السلام :در درنگ ورزیدن ، محکم کاری کردن است .
3 / 5پیروزیامام علی علیه السلام :درنگ ورزی ، نیمی از پیروزی است ، چنان که اندوه [و نگرانی] ، نصف پیری است .
.
1- .واژه «استظهار» که در متن عربی حدیث آمده به معنای چیره آمدن و غلبه کردن نیز به کار رفته که احتمال این معنا در هر دو حدیثِ یاد شده ، وجود دارد .
ص: 160
3 / 6الخَیرُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إذا أرادَ اللّهُ بِأَهلِ بَیتٍ خَیرا ، أرشَدَهُم لِلرِّفقِ وَالتَّأَنّی ، ومَن حُرِمَ الرِّفقَ فَقَد حُرِمَ الخَیرَ . (1)
3 / 7البَقاءُ وَالرّاحَهُالإمام علیّ علیه السلام :اِعلَموا أنَّ الرِّفقَ یُمنٌ ، وفِی الأَناهِ بَقاءٌ وراحَهٌ . (2)
3 / 8الأَمنُ مِنَ الهَلکِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّما أهلَکَ النّاسَ العَجَلَهُ ، ولَو أنَّ النّاسَ تَثَبَّتوا لَم یَهلِک أحَدٌ . (3)
3 / 9تَسهیلُ الأَسبابِالإمام علیّ علیه السلام :بِالتَّأَنّی تَسهُلُ الأَسبابُ . (4)
عنه علیه السلام :بِالتَّأَنّی تَسهُلُ المَطالِبُ . (5)
.
1- .مستدرک الوسائل : ج 11 ص 294 ح 13069 نقلاً عن أبی القاسم الکوفی فی کتاب الأخلاق .
2- .شرح نهج البلاغه لابن میثم «طبعه دفتر نشر الکتاب» : ج 3 ص 9 ، بحار الأنوار : ج 51 ص 120 ح 23 .
3- .المحاسن : ج 1 ص 340 ح 697 عن زراره عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 71 ص 340 ح 11 .
4- .غرر الحکم : ج 3 ص 231 ح 4309 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 189 ح 3911 .
5- .غرر الحکم : ج 3 ص 208 ح 4226 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 185 ح 3751 .
ص: 161
3 / 6 خیر
3 / 7 ماندگاری و آسایش
3 / 8 ایمن ماندن از نابودی
3 / 9 آسان شدن عوامل
3 / 6خیرپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه خداوند برای خانواده ای خیری (خوبی ای) بخواهد ، آنان را به ملایمت و درنگ کردن ، راه نمایی می کند ، و هر کس از ملایمتْ محروم شود ، در واقع ، از خیر محروم شده است .
3 / 7ماندگاری و آسایشامام علی علیه السلام :بدانید که ملایمت ، با میمنت است و درنگ کردن ، موجب ماندگاری و آسایش .
3 / 8ایمن ماندن از نابودیپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مردم را در حقیقت ، شتاب زدگی به نابودی کشانده است ، و اگر مردم درنگ می ورزیدند ، هیچ کس نابود نمی شد .
3 / 9آسان شدن عواملامام علی علیه السلام :با درنگ کردن است که سبب ها آسان می شوند .
امام علی علیه السلام :درنگ ورزی ، رسیدن به خواسته ها را آسان می سازد .
.
ص: 162
الفَصلُ الرّابِعُ: التّأنی المذموم4 / 1التَّأَنّی فی عَمَلِ الآخِرَهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :التُّؤَدَهُ فی کُلِّ شَیءٍ إلّا فی عَمَلِ الآخِرَهِ . (1)
4 / 2التَّأَنّی فِی العَمَلِ الصّالِحِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :الأَناهُ خَیرٌ إلّا فِی العَمَلِ الصّالِحِ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :الأَناهُ فی کُلِّ شَیءٍ خَیرٌ إلّا فی ثَلاثٍ : إذا صیحَ فی خَیلِ اللّهِ فَکونوا فی أوَّلِ مَن یَشخَصُ . وإذا نودِیَ بِالصَّلاهِ فَکونوا فی أوَّلِ مَن یَخرُجُ . وإذا کانَتِ الجِنازَهُ فَعَجِّلُوا الخُروجَ بِها . ثُمَّ الأَناهُ بَعدُ خَیرٌ ، ثُمَّ الأَناهُ بَعدُ خَیرٌ . (3)
.
1- .سنن أبی داود : ج 4 ص 255 ح 4810 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 132 ح 213 ، السنن الکبری : ج 10 ص 327 ح 20803 کلاهما بزیاده «خیر» بعد «شیء» وکلّها عن مصعب بن سعد عن أبیه ، کنز العمّال : ج 3 ص 98 ح 5673 .
2- .کنز العمّال : ج 3 ص 132 ح 5831 نقلاً عن العسکری عن جابر بن محمّد .
3- .تهذیب الکمال : ج 26 ص 531 الرقم 5643 ، کنز العمّال : ج 3 ص 132 ح 5832 نقلاً عن العسکری فی الأمثال .
ص: 163
فصل چهارم : درنگ های ناپسند
4 / 1 درنگ کردن در کار آخرت
4 / 2 درنگ کردن در کار نیک
فصل چهارم : درنگ های ناپسند4 / 1درنگ کردن در کار آخرتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :درنگ کردن در هر کاری [پسندیده] است بجز در کار آخرت .
4 / 2درنگ کردن در کار نیکپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :درنگ ورزی خوب است ، مگر در کار نیک .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :درنگ کردن در هر کاری خوب است ، بجز در سه کار : هر گاه لشکر خدا [برای جهاد] فرا خوانده شد ، نخستین کسی باشید که بیرون می آید ؛ و هر گاه بانگ نماز بلند شد ، نخستین کسی باشید که [برای نماز] بیرون می آید ؛ و هر گاه جنازه ای بود ، در بیرون بردن [و خاک سپاری] آن ، شتاب ورزید . از اینها که گذشت ، درنگ کردن [در هر کاری] خوب است . از اینها که گذشت ، درنگ کردن [در هر کاری] خوب است .
.
ص: 164
4 / 3التَّأَنّی فی فُرَصِ الخَیرِالإمام علیّ علیه السلام :مِنَ الخُرقِ المُعاجَلَهُ قَبلَ الإِمکانِ ، وَالأَناهُ بَعدَ الفُرصَهِ . (1)
عنه علیه السلام مِن کتابِهِ إلی زِیادِ بنِ النَّضرِ حینَ أنفَذَهُ عَلی مُقَدَّمَتِهِ إلی صِفّینَ :عَلَیکَ بِالتَّأَنّی فی حَربِکَ ، وإیّاکَ وَالعَجَلَهَ إلّا أن تُمکِنَکَ فُرصَهٌ . (2)
عنه علیه السلام :التُّؤَدَهُ مَمدوحَهٌ فی کُلِّ شَیءٍ إلّا فی فُرَصِ الخَیرِ . (3)
عنه علیه السلام :التَّثَبُّتُ خَیرٌ مِنَ العَجَلَهِ ، إلّا فی فُرَصِ البِرِّ . (4)
.
1- .نهج البلاغه : الحکمه 363 ، نزهه الناظر : ص 76 ح 19 ، بحار الأنوار : ج 71 ص 341 ح 14 .
2- .تحف العقول : ص 192 ، وقعه صفّین : ص 125 عن یزید بن خالد بن قطن نحوه ، بحار الأنوار : ج 100 ص 24 ح 20 .
3- .غرر الحکم : ج 2 ص 86 ح 1937 .
4- .غرر الحکم : ج 2 ص 89 ح 1949 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 58 ح 1487 .
ص: 165
4 / 3 درنگ کردن در فرصت کار خوب
4 / 3درنگ کردن در فرصت کار خوبامام علی علیه السلام :شتاب کردن [در کاری] پیش از توانایی یافتن [بر آن] و درنگ کردن (تعلّل) بعد از به دست آوردن فرصت ، از نادانی است .
امام علی علیه السلام از نامه ایشان به زیاد بن نضر ، آن گاه که او را در سِمَت فرماندهی مقدّمه سپاهش به صفّین فرستاد :در جنگ ، درنگ کردن پیش گیر و از شتاب کردن بپرهیز ، مگر آن که فرصت [خوبی] دست دهد .
امام علی علیه السلام :درنگ کردن در هر چیزی ستودنی است ، مگر در فرصت هایی که برای انجام دادن کارِ خوب دست می دهد .
امام علی علیه السلام :درنگ کردن ، بهتر از شتاب نمودن است ، مگر در فرصت های کارِ نیک .
.
ص: 166
. .
ص: 167
28 . آسیب
اشاره
28 . آسیبدرآمدفصل یکم : در هم تنیده بودن آسیب ها با زندگی دنیافصل دوم : آسیب های دانشفصل سوم : آسیب های خردفصل چهارم : آسیب های دانشمندانفصل پنجم : آسیب های دینفصل ششم : آسیب های اخلاقیفصل هفتم : آسیب های سیاسی، اجتماعی و فرهنگیفصل هشتم : عوامل پیشگیری از آسیب ها
.
ص: 168
درآمد
آفت ، در لغت
درآمدآفت ، در لغتواژه «آفت» ، اسم مصدر است از ریشه «أوف» یا «أیف» (1) به معنای آسیب ، گزند ، بیماری و عیبی که بر چیزی عارض شود و موجب فساد و تباهی آن گردد . ابن منظور می گوید : أوف : الآفَهُ : العاهَهُ ، و فِی المُحکَمِ : عَرَضٌ مُفسِدٌ لِما أصابَ مِن شَی ءٍ ... وطَعامٌ مَؤوفٌ : أصابَتهُ آفَهٌ ، و فی غَیرِ المُحکَمِ طَعامٌ مَأْوُوفٌ . و إیفَ الطَّعامُ ، فَهُوَ مَئیفٌ ... الجَوهَرِیُّ : و قَد إیفَ الزَّرعُ عَلی ما لَم یُسَمَّ فاعِلُهُ ، أی أصابَتهُ آفَهٌ فَهُوَ مَؤوفٌ مِثلُ مَعوفٍ . (2) أوف: آفت : آسیب. در کتاب محکم [ابن سیرین] آمده : آفت، عارضه ای است که به هر چه برسد، نابودش می کند ... . غذای مئوف، غذایی است که آفت زده. در غیر کتاب محکم ، «طعام مأوُوف» آمده است. «ایف الطعام» ، یعنی غذای آسیب زده ... . جوهری گفته است: «ایف الزرع» به صورت فعل مجهول ، آن جایی که آفت ، مشخّص نباشد، پس آن ، «مؤوف» است . مقصود از این واژه در این بخش ، اشاره به موضوع آسیب شناسی از نگاه قرآن و احادیث اسلامی است .
.
1- .. از عبارت شماری از لغت شناسان بر می آید که اصل واژه «آفت» ، هم اجوف واوی تلقی شده و هم اجوف یائی (ر . ک : المحیط فی اللغه : ج 10 ص 437) .
2- .. لسان العرب : ج 9 ص 16 مادّه «أوف» .
ص: 169
آفت ، در قرآن و حدیث
1 . آسیب های غیر قابل پیشگیری
آفت ، در قرآن و حدیثدر قرآن کریم ، واژه «آفت (آسیب)» نیامده است ؛ امّا آسیب شناسی ، یکی از آموزه های مهمّ اسلامی است که با الفاظ گوناگون و به طور گسترده در قرآن و احادیث آمده و در بخش های مختلف این دانش نامه ، مطرح گردیده است . از این رو ، برای آسیب شناسی هر موضوع ، مراجعه به کلیدْواژه مربوط به آن ، ضروری است . بنا بر این ، آنچه در این جا تحت عنوان «آفت» می آید ، تنها بخش کوچکی از احادیث آسیب شناسی است که واژه «آفت» در آنها به کار رفته ، و منظور از تشکیل این بخش ، جلب توجّه خوانندگان به اهمّیت این موضوع از نگاه اهل بیت علیهم السلام و آشنایی اجمالی با آسیب هایی است که زندگی مادّی و معنوی انسان را تهدید می نمایند . در جمع بندی این احادیث ، می توان گفت که آسیب های زندگی ، دو نوع اند :
1 . آسیب های غیر قابل پیشگیریبخشی از آسیب ها با زندگی انسان ، پیوندی ناگسستنی دارند ، چنان که در حدیثی از امام علی علیه السلام در توصیف انسان آمده : غَرَضِ الأَسقامِ ... حَلیفِ الهُمومِ و قَرینِ الأَحزانِ و نُصُبِ الآفاتِ . (1) [انسان] در تیررس بیماری ها... هم پیمان غصّه ها ، همنشین اندوه ها ، و ملازم آسیب هاست . انسان در این جهان ، گرفتار انواع آسیب های غیر قابل پیشگیری و غم و
.
1- .. ر . ک : ص 174 ح 1 .
ص: 170
غصّه های ناشی از آن است . از این رو در حکمت های منسوب به امام علی علیه السلام آمده که وقتی ایشان شنید که مردی برای دوستش دعا می کند که غم و گرفتاری نبیند، فرمود : إنَّما دَعَوتَ لَهُ بِالمَوتِ لِأَنَّ مَن عاشَ فِی الدُّنیا لابُدَّ أن یَرَی المَکروهَ . (1) تو در واقع ، برای مرگش دعا کردی ؛ زیرا هر که در دنیا زندگی می کند ، به ناچار ، گرفتاری می بیند . آفتِ همه آرزوها مرگ است که هیچ چاره ای ندارد و هیچ کس نمی تواند از آن پیشگیری کند : آفَهُ الآمالِ حُضورُ الآجالِ . (2) آفت آرزوها، وجود [همیشگی] اجل هاست . به سخن دیگر ، بخشی از آسیب های زندگی ، تقدیر غیر قابل تغییر زندگی اند . در این موارد ، از انسان برای پیشگیری از آنها کاری ساخته نیست ، چنان که از امام علی علیه السلام روایت شده است : یَغلِبُ المِقدارُ عَلَی التَّقدیرِ ، حَتّی تَکونَ الآفَهُ فِی التَّدبیرِ . (3) تقدیر [ حق] بر حسابگری [ ما] چنان چیره است که تدبیر ، مایه آسیب می شود . در روایتی دیگر از ایشان آمده است : تَذِلُّ الأُمورُ لِلمَقادیرِ ، حَتّی یَکونَ الحَتفُ فِی التَّدبیرِ . (4) کارها در تسخیر تقدیرات اند ، تا جایی که تدبیر، مرگ آور می شود . گفتنی است که هر چند این گونه آسیب ها غیر قابل پیشگیری اند ، با این حال ،
.
1- .. شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 289 ح 301 .
2- .. غرر الحکم : ج 3 ص 110 ح 3959 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3712 .
3- .. نهج البلاغه : حکمت 459 ، تحف العقول : ص 223 ، بحار الأنوار : ج 5 ص 126 ح 77 .
4- .. نهج البلاغه ، حکمت 16 .
ص: 171
2 . آسیب های قابل پیشگیری
راه های پیشگیری از آسیب ها
1 . شناخت
شناخت آنها ضروری است تا با توجّه به آنها بتوان برای زندگی برنامه ریزی کرد ؛ بلکه از آنها به عنوان فرصت ، برای کمالات نفسانی بهره برداری نمود .
2 . آسیب های قابل پیشگیرینکته مهم در باب آسیب شناسی ، این است که بخش عمده آسیب هایی که زندگی مادّی و معنوی را تهدید می کنند ، قابل پیش بینی و پیشگیری اند . مهم تر ، این که حتّی پیشگیری بسیاری از آسیب های غیر قابل پیش بینی ، امکان پذیر است ؛ بلکه می توان گفت که آسیب های غیر قابل پیشگیری ، در برابر آنچه قابل پیشگیری است ، اندک اند . بسیاری از بیماری های جسمی و روحی و بسیاری از مرگ های زودرس را می توان پیشگیری کرد . همچنین بسیاری از آسیب هایی را که زندگی فردی ، خانوادگی ، اجتماعی ، فرهنگی ، سیاسی ، اقتصادی و زیستیِ انسان را تهدید می کنند ، پیش از وقوع می توان علاج نمود . بنا بر این ، آسیب شناسی ، در واقع ، اوّلین و اصلی ترین و مهم ترین مسئله زندگی است که سعادت و خوش بختی انسان در گرو آن قرار دارد .
راه های پیشگیری از آسیب هابا تأمّل در احادیث فصل هشتم ، می توان گفت که با بهره گیری از چهار عامل ، می توان از وقوع بسیاری از آسیب ها پیشگیری کرد :
1 . شناختآسیب شناسی ، نخستین گام در جهت پیشگیری از آسیب است ، چنان که در ره نمود
.
ص: 172
2 . تقویت اراده
3 . خدمت به خلق
امام علی علیه السلام آمده : العِلمُ حِجابٌ مِنَ الآفاتِ . (1) دانش، بازدارنده از آفات است . هر چه سطح علم و آگاهی مردم نسبت به آسیب هایی که زندگیِ آنها را تهدید می کند ، بالاتر باشد ، مصونیت آنها افزایش می یابد . بنا بر این برای سالم سازی جامعه ، برنامه ریزی جهت تقویت فرهنگ و آگاهی مردم ، ضروری است .
2 . تقویت ارادهشماری از آسیب های زندگی ، معلول ضعف اراده در برابر جاذبه ها و تمایلات نفسانی اند ؛ چرا که ضعف اراده ، مانع پیروی از عقل و علم و آگاهی می شود . از این رو در این گونه موارد ، تنها شناخت آسیب ، برای پیشگیری از آن کافی نیست ؛ بلکه تقویت اراده از طریق خودسازی نیز ضروری است . احادیثی که برای مصونیت از آسیب ها به روزه داری ، قناعت ، خودداری از هوسرانی و زهد توصیه می کنند ، اشاره به همین نکته دارند . از امام علی علیه السلام نقل شده : لَو زَهِدتُم فِی الشَّهَواتِ لَسَلِمتُم مِنَ الآفاتِ . (2) اگر در خواسته های نفس ، زهد بورزید ، حتما از آسیب ها در امان خواهید ماند .
3 . خدمت به خلقیکی از آموزه های مهمّ اسلام برای پیشگیری از آسیب های غیر قابل پیش بینی ، کمک به نیازمندان ، شاد کردن دیگران و به طور کلّی ، نیکی کردن به مردم و خدمت به خلق است . از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روایت شده :
.
1- .. ر . ک : ص 216 ح 108 .
2- .. ر . ک : ص 216 ح 109 .
ص: 173
4 . استمداد از خداوند متعال
المَعروفُ إلَی النّاسِ یَقی صاحِبَها مَصارِعَ السَّوءِ وَ الآفاتِ وَ الهَلَکاتِ . (1) نیکی کردن به مردم، نیکوکار را از دام بدی ها و آسیب ها و مهلکه ها نجات می دهد . این سخن ، بدان معناست که برای مصون ماندن از آسیب ها ، علاوه بر راه های متعارف ، عوامل و راه های غیر متعارف نیز وجود دارند که شماری از آسیب های زندگی را از طریق آنها می توان پیشگیری نمود .
4 . استمداد از خداوند متعالدر کنار تلاش های علمی و عملی برای پیشگیری از آسیب ها ، ذکر و دعا و یاری خواستن از حضرت احدیت جلّ و علا نیز نقش مؤثّری در این زمینه دارند . بر اساس بسیاری از احادیث ، پیشوایان اسلام ، مکرّر از خداوند متعال می خواستند که آنان را از آسیب ها ، مصون بدارد و در برابر آسیب ها ، مصونیت بخشد .
.
1- .. ر . ک : ص 218 ح 115 .
ص: 174
الفَصلُ الأَوَّلُ: تآصر الآفات والحیاه الدّنیا1 / 1الإِنسانُ فِی الدُّنیا مَرمَی الآفاتِ الدُّنیاالإمام علیّ علیه السلام مِن کِتابٍ لَهُ إلَی ابنِهِ الحَسَنِ علیه السلام :مِنَ الوالِدِ الفانِ ... إلَی المَولودِ المُؤَمِّلِ ما لا یُدرَکُ ، السّالِکِ سَبیلَ مَن قد هَلَکَ ، غَرَضِ الأَسقامِ ورَهینَهِ الأَیّامِ ورَمِیَّهِ المَصائِبِ ... غَریمِ المَنایا ، وأسیرِ المَوتِ ، وحَلیفِ الهُمومِ ، وقَرینِ الأَحزانِ ، ونُصُبِ الآفاتِ . (1)
عنه علیه السلام :وَیحَ ابنِ آدَمَ ؛ أسیرُ الجوعِ ، صَریعُ الشِّبَعِ ، غَرَضُ الآفاتِ ، خَلیفَهُ الأَمواتِ . (2)
عنه علیه السلام فی صِفَهِ الدُّنیا :ثُمَّ قَرَنَ [اللّهُ] بِسَعَتِها عَقابیلَ (3) فاقَتِها (4) ، وبِسَلامَتِها طَوارِقَ آفاتِها ، وبِفُرَجِ (5) أفراحِها غُصَصَ أتراحِها (6) . (7)
.
1- .نهج البلاغه: الکتاب31، خصائص الأئمّه : ص118، تحف العقول : ص 68 ، کشف المحجّه : ص 220 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 217 ح 2 ؛ کنز العمّال : ج 16 ص 167 ح 44215 نقلاً عن وکیع والعسکری فی المواعظ .
2- .غرر الحکم : ج 6 ص 229 ح 10096 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 505 ح 9257 .
3- .العقابیل : بقایا المرض وغیره (لسان العرب : ج 11 ص 466 «عقبل») .
4- .الفاقه : الحاجه والفقر (النهایه : ج 3 ص 480 «فوق») .
5- .الفَرجَه : الخلوص من شدّه (المصباح المنیر : ص 466 «فرجت») .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 91 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 77 ص 328 ح 17 .
7- .التَّرَحُ : ضدّ الفَرَحِ وهو الهلاک والانقطاع أیضا (النهایه : ج 1 ص 186 «ترح») .
ص: 175
فصل یکم : در هم تنیده بودن آسیب ها با زندگی دنیا
1 / 1 انسان در دنیا آماج آسیب هاست
فصل یکم : در هم تنیده بودن آسیب ها با زندگی دنیا1 / 1انسان در دنیا آماج آسیب هاستامام علی علیه السلام از نامه ایشان به فرزندش حسن علیه السلام :از پدر سال خورده ... به فرزندی که آرزوهای نارسیدنی در سر دارد ، و در همان راهی می رود که گذشتگان رفتند ؛ فرزندی که آماج بیماری ها و گروگان روزگار و هدف تیرهای گرفتاری ها و صدمات ... وامدار مقدّرات و اسیر مرگ و هم پیمان رنج و تشویش ها و همدم اندوه ها و نشان آسیب هاست .
امام علی علیه السلام :بیچاره فرزند آدم! اسیر گرسنگی ، کُشته سیری ، آماج آسیب ها ، و جانشین مردگان است .
امام علی علیه السلام در توصیف دنیا :آن گاه [خداوند] ، گشایش در روزی را با سختی های فقر ، و سلامت آن را با هجوم آسیب ها، و لذّت شادی های آن را با رنج غصّه ها مقرون ساخت .
.
ص: 176
عنه علیه السلام :کَیفَ یُغتَرُّ بِسَلامَهِ جِسمٍ مُعَرَّضٍ لِلآفاتِ؟! (1)
1 / 2الدُّنیا مَکمَنُ الآفاتِالإمام علیّ علیه السلام :کُرورُ اللَّیلِ وَالنَّهارِ ، مَکمَنُ الآفاتِ وداعِی الشَّتاتِ . (2)
عنه علیه السلام :السّاعاتُ مَکمَنُ الآفاتِ . (3)
عنه علیه السلام :مِنَ السّاعاتِ تَوَلُّدُ الآفاتِ . (4)
عنه علیه السلام :الدُّنیا مَحَلُّ الآفاتِ . (5)
.
1- .غرر الحکم : ج 4 ص 561 ح 6984 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 384 ح 6486 .
2- .غرر الحکم : ج 4 ص 626 ح 7225 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 395 ح 6685 وفیه «وموطن» بدل «وداعی» .
3- .غرر الحکم : ج 1 ص 92 ح 336 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 39 ح 870 .
4- .غرر الحکم : ج 6 ص 10 ح 9250 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 467 ح 8507 .
5- .غرر الحکم : ج 1 ص 153 ح 576 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 25 ح 268 .
ص: 177
1 / 2 دنیا ، کمینگاه آسیب هاست
امام علی علیه السلام :چگونه می توان به سلامت جسمی مغرور شد که در معرض آسیب هاست ؟ !
1 / 2دنیا ، کمینگاه آسیب هاستامام علی علیه السلام :گذشت شب و روز ، کمینگاه آسیب ها و سبب پراکندگی ها (جدایی ها) است .
امام علی علیه السلام :ساعت ها [و لحظات] ، کمینگاه آسیب هایند .
امام علی علیه السلام :از ساعت ها، آسیب ها زاده می شوند .
امام علی علیه السلام :دنیا ، جایگاه آسیب هاست .
.
ص: 178
الفَصلُ الثانی: آفات العلم2 / 1النِّسیانُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :آفَهُ العِلمِ النِّسیانُ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :آفَهُ العِلمِ النِّسیانُ ، وإضاعَتُهُ أن تُحَدِّثَ بِهِ غَیرَ أهلِهِ . (2)
2 / 2الحَسَدُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :آفَهُ العِلمِ الحَسَدُ . (3)
.
1- .تحف العقول : ص 6 ، مستطرفات السرائر : ص 119 ح 1 عن حماد بن عمرو عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، مکارم الأخلاق : ج 2 ص 335 ح 2656 عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، کنز الفوائد : ج 1 ص 55 ، معدن الجواهر : ص 59 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 59 ؛ کنز العمّال : ج 16 ص 216 ح 44237 نقلاً عن الصابونی فی المئتین .
2- .سنن الدارمی : ج 1 ص 158 ح 629 ، المصنّف لابن أبی شیبه : ج 6 ص 190 ح 7 کلاهما عن الأعمش ، کنز العمّال : ج 10 ص 184 ح 28960 .
3- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 373 ح 5762 ، مستطرفات السرائر : ص 119 وفیه «الحلم» بدل «العلم» وکلاهما عن الإمام علیّ علیه السلام .
ص: 179
فصل دوم : آسیب های دانش
2 / 1 فراموشی
2 / 2 حسادت
فصل دوم : آسیب های دانش2 / 1فراموشیپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسیب دانش ، فراموشی است .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسیب دانش ، فراموشی است و تباه کردنش ، این است که آن را به کسی که شایسته آن نیست ، بیاموزی .
2 / 2حسادتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسیب دانش ، حسادت است .
.
ص: 180
2 / 3الخُیَلاءُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :آفَهُ العِلمِ الخُیَلاءُ (1) . (2)
2 / 4الخُرقُالإمام علیّ علیه السلام :رَأسُ العِلمِ الرِّفقُ ، وآفَتُهُ الخُرقُ (3) . (4)
2 / 5تَرکُ العَمَلِ بِهِالإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ العِلمِ تَرکُ العَمَلِ بِهِ . (5)
2 / 6الشَّکُّالإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ الیَقینِ الشَّکُّ . (6)
راجع : موسوعه العقائد الإسلامیه : ج 2 ص 163 (المعرفه / القسم السابع : موانع المعرفه) .
.
1- .الخُیَلاءُ : الکِبرُ والإعجاب (المصباح المنیر : ص 186 «خیل») .
2- .بحار الأنوار : ج 73 ص 196 .
3- .الخُرقُ : ضدّ الرِّفق ، والخُرقُ : الحُمق (تاج العروس : ج 13 ص 109 «خرق») .
4- .تحف العقول : ص 89 و ص 100 ، کنز الفوائد : ج 1 ص 318 ، نزهه الناظر : ص 98 ح 172 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 58 ح 38 .
5- .غرر الحکم : ج 3 ص 107 ح 3948 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3700 .
6- .غرر الحکم : ج 3 ص 98 ح 3916 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3705 .
ص: 181
2 / 3 خودْبزرگ بینی
2 / 4 درشتی
2 / 5 به کار نبستن
2 / 6 شک
2 / 3خودْبزرگ بینیپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسیب دانش ، خودبزرگ بینی است .
2 / 4درشتیامام علی علیه السلام :اساس دانش ، نرمش است و آسیب آن ، درشتی [خشونت] .
2 / 5به کار نبستنامام علی علیه السلام :آسیب دانش ، به کار نبستن آن است .
2 / 6شکامام علی علیه السلام :آسیب یقین ، شک است .
ر . ک : دانش نامه عقاید اسلامی : ج 2 ص 517 (معرفت شناسی / بخش هفتم : موانع شناخت) .
.
ص: 182
الفصل الثالث: آفات العقل3 / 1الهَویالإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ العَقلِ الهَوی (1) . (2)
عنه علیه السلام :الهَوی آفَهُ الأَلبابِ (3) . (4)
3 / 2الکِبرُالإمام علیّ علیه السلام :شَرُّ آفاتِ العَقلِ الکِبرُ . (5)
.
1- .الهَوی : هوی النفس : إرادتها ، محبّه الإنسان الشیء وغلبته علی قلبه (لسان العرب : ج 15 ص 372 «هوا») .
2- .غرر الحکم : ج 3 ص 101 ح 3925 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3731 وفیه «الوله بالدنیا» بدل «الهوی» .
3- .اللُّبُّ : العقل ، والجمع ألباب (المصباح المنیر : ص 547 «لبب») .
4- .غرر الحکم : ج 1 ص 83 ح 314 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 24 ح 236 .
5- .غرر الحکم : ج 4 ص 178 ح 5752 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 295 ح 5293 .
ص: 183
فصل سوم : آسیب های خرد
3 / 1 هوس
3 / 2 تکبّر
فصل سوم : آسیب های خرد3 / 1هوس (1)امام علی علیه السلام :آسیب خرد ، هوس است .
امام علی علیه السلام :هوس ، آسیب خردهاست .
3 / 2تکبّرامام علی علیه السلام :بدترینِ آسیب های خرد ، تکبّر است .
.
1- .. واژه «هوی» که در متن عربی حدیث آمده ، به معنای عشق و دل باختگی نیز آمده که این معنا نیز محتمل است .
ص: 184
3 / 3العُجبُالإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ اللُّبِّ العُجبُ . (1)
عنه علیه السلام فی کِتابِهِ إلَی ابنِهِ الحَسَنِ علیه السلام :اِعلَم أنَّ الإِعجابَ ضِدُّ الصَّوابِ وآفَهُ الأَلبابِ . (2)
3 / 4اللَّجاجُالإمام علیّ علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ :عَمَلُ الرَّجُلِ بِما یَعلَمُ أنَّهُ خَطَأٌ هَویً ، وَالهَوی آفَهُ العَفافِ (3) ، وتَرکُ العَمَلِ بِما یَعلَمُ أنَّهُ صَوابٌ تَهاوُنٌ ، وَالتَّهاوُنُ آفَهُ الدّینِ ، وإقدامُهُ عَلی ما لا یَدری أصَوابٌ هُوَ أم خَطَأٌ لَجاجٌ (4) ، وَاللَّجاجُ آفَهُ العَقلِ . (5)
راجع : موسوعه العقائد الإسلامیّه (المعرفه) : ج1 ص301 (القسم الثّانی / الفصل السادس : آفات العقل) .
.
1- .غرر الحکم : ج 3 ص 109 ح 3956 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3715 ؛ کنز العمّال : ج 16 ص 204 ح 44226 نقلاً عن وکیع فی الغرر .
2- .نهج البلاغه : الکتاب 31 ، تحف العقول : ص 74 ، کشف المحجّه : ص 227 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 28 ح 405 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 222 ح 2 ؛ کنز العمّال : ج 16 ص 172 ح 44215 نقلاً عن وکیع والعسکری فی المواعظ .
3- .العَفافُ : الکفُّ عن الحرام والسؤال من الناس (النهایه : ج 3 ص 264 «عفف») .
4- .لَجَّ فی الأمر : تمادی علیه وأبی أن ینصرف عنه (لسان العرب : ج 2 ص 353 «لجج») .
5- .شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 20 ص 295 ح 376 .
ص: 185
3 / 3 خودپسندی
3 / 4 خیره سری
3 / 3خودپسندیامام علی علیه السلام :آسیب خرد ، خودپسندی است .
امام علی علیه السلام در نامه ایشان به فرزندش حسن علیه السلام :بدان که خودپسندی ، دشمن [رسیدن به] حقیقت ، و آسیب خردهاست .
3 / 4خیره سریامام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان :عمل کردن انسان به چیزی که می داند درست نیست ، هوس است ؛ و هوس ، آسیبِ خودداری [از حرام و خواهش از مردم] است ، و عمل نکردن به آنچه می داند درست است ، سستی است ، و سستی ، آسیبِ دین است ، و پرداختنش به کاری که نمی داند درست است یا نادرست ، خیره سری است ، و خیره سری ، آسیبِ خرد است .
ر . ک : دانش نامه عقاید اسلامی : ج 1 ص 451 (معرفت شناسی / بخش دوم / فصل ششم : آسیب های خرد) .
.
ص: 186
الفَصلُ الرابع: آفات العلماء4 / 1حُبُّ الرِّئاسَهِالإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ العُلَماءِ حُبُّ الرِّیاسَهِ . (1)
4 / 2عَدَمُ الصِّیانَهِالإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ الفُقَهاءِ عَدَمُ الصِّیانَهِ . (2)
4 / 3تِلکَ الخِصالُمصباح الشریعه فیما نَسَبَهُ إلَی الإِمامِ الصّادِقِ علیه السلام :آفَهُ العُلَماءِ عَشَرَهُ أشیاءَ : الطَّمَعُ ، وَالبُخلُ ، وَالرِّیاءُ ، وَالعَصَبِیَّهُ ، وحُبُّ المَدحِ ، وَالخَوضُ فیما لَم یَصِلوا إلی حَقیقَتِهِ ، وَالتَّکَلُّفُ فی تَزیینِ الکَلامِ بِزَوائِدِ الأَلفاظِ ، وقِلَّهُ الحَیاءِ مِنَ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ ، وَالاِفتِخارُ ، وتَرکُ العَمَلِ بِما عَلِموا . (3)
.
1- .غرر الحکم : ج 3 ص 103 ح 3930 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3702 .
2- .غرر الحکم : ج 3 ص 111 ح 3963 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3722 .
3- .مصباح الشریعه : ص 366 .
ص: 187
فصل چهارم : آسیب های دانشمندان
4 / 1 ریاست خواهی
4 / 2 ناخویشتنداری
4 / 3 و این چند آسیب
فصل چهارم : آسیب های دانشمندان4 / 1ریاست خواهیامام علی علیه السلام :آسیب دانشمندان ، ریاست خواهی است .
4 / 2ناخویشتنداریامام علی علیه السلام :آسیب فقیهان ، ناخویشتنداری است .
4 / 3و این چند آسیبمصباح الشریعه در سخنی که به امام صادق علیه السلام نسبت داده شده است :آسیب دانشمندان ، ده چیز است : چشمداشت ، بخل ، خودنمایی ، جانبداری ، ستایش دوستی ، فرو رفتن در چیزی که به حقیقت آن نرسیده اند، تکلّف درآراستن سخن به واژگان زاید ، شرم نداشتن از خدای عز و جل ، فخرفروشی ، و به کار نبستن آنچه می دانند .
.
ص: 188
الفَصلُ الخامس:آفات الدّین5 / 1سوءُ الظَّنِّالإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ الدّینِ سوءُ الظَّنِّ . (1)
5 / 2الهَویرسول اللّه صلی الله علیه و آله :آفَهُ الدّینِ الهَوی . (2)
5 / 3الحَسَدُالإمام الباقر علیه السلام :الحَسَدُ آفَهُ الدّینِ . (3)
.
1- .غرر الحکم : ج 3 ص 101 ح 3924 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3730 .
2- .مسند الشهاب : ج 1 ص 79 ح 75 عن السری بن خالد عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، کنز العمّال : ج 16 ص117 ح 44121 نقلاً عن شعب الإیمان .
3- .الکافی : ج 8 ص 19 ح 4 عن جابر بن یزید ، تحف العقول : ص 93 ، کنز الفوائد : ج 1 ص 136 کلاهما عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 73 ص 256 ح 29 ؛ دستور معالم الحکم : ص 23 عن الإمام علیّ علیه السلام .
ص: 189
فصل پنجم : آسیب های دین
5 / 1 بدگمانی
5 / 2 هوس
5 / 3 حسادت
فصل پنجم : آسیب های دین5 / 1بدگمانیامام علی علیه السلام :آسیب دین ، بدگمانی است .
5 / 2هوسپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسیب دین ، هوس است .
5 / 3حسادتامام باقر علیه السلام :حسادت ، آسیب دین است .
.
ص: 190
5 / 4الشِّرکُالإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ الإِیمانِ الشِّرکُ . (1)
5 / 5وُلاهُ السَّوءِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :آفَهُ الدّینِ وُلاهُ السَّوءِ . (2)
5 / 6الخُرافاتُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ آفَهَ هذَا الدّینِ هذِهِ الأَنواءُ (3) . (4)
5 / 7التَّهاوُنُالإمام علیّ علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ :التَّهاوُنُ آفَهُ الدّینِ . (5)
.
1- .غرر الحکم : ج 3 ص 97 ح 3915 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3704 .
2- .تاریخ جرجان : ص 335 الرقم 521 ، کنز العمّال : ج 6 ص 23 ح 14672 نقلاً عن الحارث بزیاده «لکلٍ آفهٌ تفسده» فی أوّله وکلاهما عن ابن مسعود .
3- .الأنواء : هی ثمان وعشرون منزله ، ینزل القمر کلّ لیله منزله منها ، وکانت العرب تزعم أن مع سقوط المنزله وطلوع رقیبها یکون مطر ، وینسبونه الیها فیقولون : مُطرنا بنوء کذا (النهایه : ج 5 ص 122 «نوأ») .
4- .تاریخ جرجان : ص 402 الرقم 618 عن کرز بن وبره الحارثی .
5- .شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 20 ص 295 ح 376 .
ص: 191
5 / 4 شرک
5 / 5 فرمان روایان بد
5 / 6 خرافات
5 / 7 خوارشماری
5 / 4شرکامام علی علیه السلام :آسیب ایمان ، شرک است .
5 / 5فرمان روایان بدپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسیب دین ، فرمان روایان بد هستند .
5 / 6خرافاتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا آسیب این دین ، این نسبت دادن باران و بادها به اختران است . (1)
5 / 7خوارشماریامام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان :خوارشماری ، (2) آسیب دین است .
.
1- .واژه «انواء (جمع نَوء)» که در متن عربی حدیث آمده ، عبارت است از بیست و هشت منزل که ماه ، هر شب در یکی از آنها قرار می گیرد . عرب ها معتقد بودند که با غروب یک منزل و طلوع رقیب آن ، باران می بارد و این بارش را به آن ، نسبت می دادند و می گفتند : فلان نوء (منزلگاه) ، به ما باران داد (النهایه : ج 5 ص 122 «نوأ») .
2- .واژه «تهاون» که در متن عربی حدیث آمده ، یعنی : تحقیر و استهزا کردن ، سهل انگاری و بی اعتنایی به چیزی .
ص: 192
5 / 8بَعْضُ الأَشخاصِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :آفَهُ الدّینِ ثَلاثَهٌ : فَقیهٌ فاجِرٌ ، وإمامٌ جائِرٌ ، ومُجتَهِدٌ جاهِلٌ . (1)
5 / 9تِلکَ الخِصالُالإمام الصادق علیه السلام :آفَهُ الدّینِ الحَسَدُ وَالعُجبُ وَالفَخرُ . (2)
مصباح الشریعه فیما نَسَبَهُ إلَی الإِمامِ الصّادِقِ علیه السلام :خَیرُ لِباسِکَ ما لا یَشغَلُکَ عَنِ اللّهِ تَعالی ، بَل یُقَرِّبُکَ مِن شُکرِهِ وذِکرِهِ وطاعَتِهِ ، ولا یَحمِلُکَ فیها إلَی العُجبِ وَالرِّیاءِ ، وَالتَّزَیُّنِ ، وَالمُفاخَرَهِ ، وَالخُیَلاءِ ، فَإِنَّها مِن آفاتِ الدّینِ . (3)
.
1- .تاریخ أصبهان : ج 2 ص 302 الرقم 1803 عن ابن عبّاس ، کنز العمّال : ج 10 ص 183 ح 28954 نقلاً عن الفردوس .
2- .الکافی : ج 2 ص 307 ح 5 عن معاویه بن وهب ، منیه المرید : ص 325 ، بحار الأنوار : ج 73 ص 248 ح 5 .
3- .مصباح الشریعه : ص 61 و 62 .
ص: 193
5 / 8 برخی اشخاص
5 / 9 و این چند آسیب
5 / 8برخی اشخاصپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه کس به دین ، آسیب می زنند : فقیه فاسد ، پیشوای ستمگر ، و عابد نادان .
5 / 9و این چند آسیبامام صادق علیه السلام :آسیب دین ، بدخواهی و خودپسندی و نازِش است .
مصباح الشریعه در سخنی که به امام صادق علیه السلام نسبت داده شده است :بهترین جامه تو ، آن جامه ای است که از خدای متعال ، بازت ندارد ؛ بلکه تو را به سپاس گزاری از او و یاد او و فرمانبری اش نزدیک گرداند ، و پوشیدن آن تو را به خودپسندی و خودنمایی و خودآرایی و فخرفروشی و غرور نکشاند ؛ زیرا اینها از آسیب های دین اند .
.
ص: 194
الفَصلُ السادس: الآفات الأخلاقیّه6 / 1الوَلَهُ بِاللَّذاتِ وَالشَّهَواتِالإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ النَّفسِ الوَلَهُ (1) بِالدُّنیا . (2)
عنه علیه السلام :رَأسُ الآفاتِ الوَلَهُ بِالدُّنیا . (3)
عنه علیه السلام :اللَّذّاتُ آفاتٌ . (4)
عنه علیه السلام :رَأسُ الآفاتِ الوَلَهُ بِاللَّذّاتِ . (5)
عنه علیه السلام :الشَّهَواتُ آفاتٌ . (6)
عنه علیه السلام :الشَّهَواتُ آفاتٌ قاتِلاتٌ ، وخَیرُ دَوائِهَا اقتِناءُ الصَّبرِ عَنها . (7)
.
1- .الوَلَهُ : ذهاب العقل ، والتحیّر من شدّه الوجد (النهایه : ج 5 ص 227 «وله») .
2- .غرر الحکم : ج 3 ص 102 ح 3926 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3731 وفیه «العقل» بدل «النفس» .
3- .غرر الحکم : ج 4 ص 54 ح 5264 .
4- .غرر الحکم : ج 1 ص 55 ح 203 .
5- .غرر الحکم : ج 4 ص 51 ح 5244 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 264 ح 4797 .
6- .غرر الحکم : ج 1 ص 23 ح 49 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 37 ح 756 .
7- .غرر الحکم : ج 2 ص 72 ح 1888 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 21 ح 137 وفیه صدره .
ص: 195
فصل ششم : آسیب های اخلاقی
6 / 1 شیفتگی به خوشی ها و هوس ها
فصل ششم : آسیب های اخلاقی6 / 1شیفتگی به خوشی ها و خواهش هاامام علی علیه السلام :آسیب نفس ، شیفتگی به دنیاست .
امام علی علیه السلام :سرآمد آسیب ها ، شیفتگی به دنیاست .
امام علی علیه السلام :خوشی ها ، آسیب اند .
امام علی علیه السلام :سرآمد آسیب ها ، دل باختگی به خوشی هاست .
امام علی علیه السلام :خواهش های نفسانی ، آسیب اند .
امام علی علیه السلام :خواهش های نفسانی ، آسیب های کُشنده اند و بهترین درمان آنها ، شکیب ورزیدن در برابر آنهاست .
.
ص: 196
عنه علیه السلام :مُدمِنُ (1) الشَّهَواتِ صَریعُ الآفاتِ . (2)
عنه علیه السلام :مَن تَسَرَّعَ إلَی الشَّهَواتِ ، تَسَرَّعَ إلَیهِ الآفاتُ . (3)
6 / 2الکَذِبُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :آفَهُ الحَدیثِ الکَذِبُ . (4)
الإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ النَّقلِ کِذبُ الرِّوایَهِ . (5)
6 / 3الإِسرافُ وَالتَّبذیرُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :آفَهُ الجودِ السَّرَفُ . (6)
الإمام علیّ علیه السلام :آفَهُ الجودِ التَّبذیرُ . (7)
.
1- .أدمَنَ فلانٌ کذا : واظبه ولازمه (المصباح المنیر : ص 200 «دمن») .
2- .غرر الحکم : ج 6 ص 141 ح 9843 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 488 ح 9025 .
3- .غرر الحکم : ج 5 ص 317 ح 8589 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 459 ح 8326 وفیه «تسرّعت» بدل «تسرّع» الثانیه .
4- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 373 ح 5762 عن حمّاد بن عمرو ، الخصال : ص416 ح 7 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، المحاسن : ج 1 ص 81 ح 47 عن السری بن خالد عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، تحف العقول : ص 6 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 61 ح 4 ؛ المعجم الکبیر : ج 3 ص 69 ح 2688 عن الحارث عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، شعب الإیمان : ج 4 ص 158 ح 4647 عن عاصم بن ضمره عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، کنز العمّال : ج 16 ص 216 ح 44237 .
5- .غرر الحکم : ج 3 ص 107 ح 3947 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3735 .
6- .مسند الشهاب : ج 1 ص 79 ح 75 عن السریّ بن خالد عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، کنز العمّال : ج 16 ص113 ح 44091 نقلاً عن شعب الإیمان .
7- .غرر الحکم : ج 3 ص 111 ح 3964 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 182 ح 3723 .
ص: 197
6 / 2 دروغ
6 / 3 زیاده روی و ریخت و پاش
امام علی علیه السلام :شهوت ران را آسیب ها از پای در می آورند .
امام علی علیه السلام :هر که به سوی هوس ها بشتابد ، آسیب ها به سویش می شتابند .
6 / 2دروغپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسیب سخن ، دروغگویی است .
امام علی علیه السلام :آسیب نقل ، دروغ بودن روایت است .
6 / 3زیاده روی و ریخت وپاشپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آسیب بخشش ، زیاده روی است .
امام علی علیه السلام :آسیب بخشش ، ریخت وپاش کردن است .
.
ص: 198
6 / 4تِلکَ الخِصالُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :آفَهُ العِبادَهِ الفَترَهُ (1) . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :لِکُلِّ شَیءٍ آفَهٌ ، وآفَهُ هذَا الرَّأیِ الهَوی . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :آفَهُ الحَسَبِ (4) الفَخرُ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :آفَهُ الحَسَبِ الاِفتِخارُ وَالعُجبُ . (6)
عنه صلی الله علیه و آله :آفَهُ الجَمالِ البَغیُ . (7)
.
1- .الفَترَهُ : الإنکسار والضعف (مجمع البحرین : ج 3 ص 1358 «فتر») .
2- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 373 ح 5762 عن حماد بن عمرو ، الخصال : ص416 ح 7 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، المحاسن : ج 1 ص 81 ح 47 عن السری بن خالد عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، تحف العقول : ص 6 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 61 ح 4 ؛ المعجم الکبیر : ج 3 ص 69 ح 2688 ، مسند الشهاب : ج 1 ص 78 ح 51 کلاهما عن الحارث عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، کنز العمّال : ج 16 ص 112 ح 44091 نقلاً عن شعب الإیمان .
3- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 103 ، کمال الدین : ص 573 نحوه من دون إسناد إلیه صلی الله علیه و آله ، بحار الأنوار : ج 51 ص 250 .
4- .الحَسَبُ : الشرف بالآباء وما یعدّه الناس من مفاخرهم (النهایه : ج 1 ص 381 «حسب») .
5- .الخصال : ص 416 ح 7 عن مسعده بن صدقه عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، التوحید : ص 376 ح 20 عن أبی البختری عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، المحاسن : ج 1 ص 81 ح 47 عن السریّ بن خالد عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، تحف العقول : ص 6 ؛ المعجم الکبیر : ج 3 ص 69 ح 2688 عن الحارث عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، مسند الشهاب : ج 1 ص 78 ح 51 .
6- .الکافی : ج 2 ص 328 ح 2 و ص 329 ح 6 کلاهما عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 357 ح 5762 ، مستطرفات السرائر : ص 114 ح 1 کلاهما عن حماد بن عمرو عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، مکارم الأخلاق : ج 2 ص 323 ح 2656 عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ولیس فیها «والعجب» ، بحار الأنوار : ج 73 ص 228 ح 20 .
7- .شعب الإیمان : ج 4 ص 158 ح 4647 عن عاصم بن ضمره عن الإمام علیّ علیه السلام ، کنز العمّال : ج 16 ص 121 ح44136 .
ص: 199